సంగనభట్ల నర్సయ్య
మధ్యయుగాల చరిత్రలో ఎందరో చారిత్రక పురుషులు ప్రసిద్ధులున్నా, రాజులు కొందరు. అతి కొద్ది మంది మంత్రి, దండనాథులు, స్వల్ప చరిత్రలో మిగిలినారు. అలాంటి వాళ్లలో తెలంగాణ యోధుడొకడు చరిత్రలో అక్షర బద్ధం అయినాడు. అతని పేరు ఎనుములపల్లి పెద్దన. పెద్దనామాత్యుడు తనకాశ్రితుడైన మహాకవి చరిగొండ ధర్మన చేత ‘చిత్రభారతం’ కృతి రాయించుకొని అంకితం పుచ్చుకొన్నాడు. ఈ కావ్య అవతారికలో ఇతని జీవితంలోని పలు కోణాలు బయటపడ్డాయి.
ఎనుములపల్లి పెద్దనామాత్యుడు కరీంనగర్‌ (ఉమ్మడి) జిల్లాలోని ధర్మపురి గ్రామస్థుడు అయిన బ్రాహ్మణుడు. బాల్యం నుండే కత్తిపట్టి యుద్ధాల్లో అనేక విజయాలకు కారణం అయిన సైన్యాధిపతి కూడా. ఇతడు ఓరుగల్లు రాజ్యానికి ప్రధానమంత్రిగా పనిచేసినాడు. మాదయ, కృష్ణాంబలు తల్లిదండ్రులు. కాశ్యప గోత్రీకుడు. స్థానిక దైవం లక్ష్మీనరసింహుని ఆరాధన చేసే కుటుంబంలోనివాడు. ఈ ఆరాధనను ఒక అలంకారంగా భావించాడు. కుటుంబం (వంశవృక్షం)లో చాలా మందికి నరసింహనామాలే పేర్లుగా ఉన్నాయి. నరహరి, సింగమంత్రి. లక్కసాని, లక్కాయి ఇలా ఉన్నాయి.
ఓరుగల్లునేలిన షితాబ్‌ఖాన్‌ (చిత్తాప్‌ఖాన్‌) రాజుకు మంత్రిగా పనిచేసినాడు. ఈ షితాబ్‌ఖాన్‌ శాసనం ఒకటి ఓరుగల్లులో క్రీ.శ. 1504లో లభిస్తున్నది. ”శాకాబ్దే తత్త్వదేవ ప్రజి విభుగణితే రక్తసంవామివర్షే మాఘేపక్షే సితాభ్యే శుభగుణ సహితే పంచమీ భానువారే భోగే చిత్తాపఖాన క్షితిపతి తిలకో విక్రమాదిత్యతుల్య ప్రాస్కందాద్రాజధానీం యవన పరిహృతం రర్యుమేకో పలాఖ్యాం” అని శాసన కాలం. ఏక+ఉపల=ఏకశిలా నగరం. దీన్ని యవనుల నుండి (తురుష్కుల నుండి) పరిహృతం చేసి (జయించి) ఏలుతున్న చిత్తపఖానుడు ఒక గొప్ప వీరుడైన రాజు. అతని మంత్రిగా ఎనుములపల్లి పెద్దన.
”ఆ రాజేంద్ర శిఖావతంస నిజ బాహాయత్త విశ్వంభరాధేరేయుండు ఎన్ములపల్లి మాదవిభు పెద్దామాత్యుడు” (పీఠిక – 15వ ప.) అని చిత్రభారతము పేర్కొన్నది. ”నిజ బాహా…” అనడంలో పెద్దన కత్తి పట్టిన వీరుడని తెలుస్తోంది.
పెద్దనామాత్యుడే కాదు ఇతని వంశంలోని పూర్వులు కూడా యోధులే. ఈతని పెత్తండ్రి కుమారుడు నరసింగ ”సంగర స్థల విదారిత శాత్రవుడు” అని పేర్కొనబడ్డాడు. పెద్దన స్వంత తమ్ముడు సింగ కూడా మంత్రే. చిత్తాపఖానుని వద్దే పని చేశాడు. రెండో తమ్ముడు ఓరుగల్లులో పాంచలీశ్వర దేవాలయ ప్రాంగణంలో లక్ష్మీదేవికి మందిరం కట్టినాడు. పెద్దనాన్న నారయ రెండో కుమారుడు రంగనాథుడు కూడా సైన్యాధిపతే. అతడు ”దండనాథకుల శేఖరుడు…” ఇతడు కొరవి నగరంలో నరసింహాలయం కట్టించాడు. కుటుంబం అంతా యోధులే. ఒరుగల్లు తురుష్కా కాలాంతం అయినాక తెలంగాణలో హిందూ మతస్థులకు రక్షణ కరువైంది. అనేక దేవాలయాలు పాడు చేశారు. హిందూ మతానికి పట్టిన దుర్గతి గూర్చి మిసతామ్ర శాసనం, మధురా విజయం. అనితల్లి కలువచెరు శాసనం, వేదాంత దేశికుల అభీతిస్తవం మొదలగు గ్రంథాలు వివరంగా రాశాయి.
ఎనుములపల్లి పెద్దన ధర్మపురిలో ఉండగా అతని యవ్వనంలో లక్ష్మీ నరసింహాలయం దోపిడీకి గురైంది. ఈ దేవాలయం పశ్చిమ చాళుక్యులు క్రీ.శ. 1018లో నిర్మించారు. దీన్ని క్రీ.శ. 1425లో బహుమనీ సుల్తాన్‌ అహమ్మద్‌ షా సేనాని అజింఖాన్‌ దోచుకుని దేవాలయంలోని విగ్రహం పగులగొట్టించి నగరమంతా ధ్వంసం చేశాడు. అప్పటికి పెద్దన పైలాపచ్చీస్‌ వయస్సు. ఆయనకు ఒళ్ళు మండింది. కత్తిపట్టి నరసింహాలయం పాడు చేసిన వారిని తరువాత చంపి వచ్చినాడు. ఇది చరిత్రలో ఓ అపురూపమైన విషయం. దీన్ని పెద్దన చేసిన ఘనమైన పనిగా ఆ కృతికర్తను చరిగొండ ధర్మన తన చిత్ర భారతంలో ఉటంకిస్తూ ప్రశంసించినాడు.
కం|| బాహాసి తీక్ణధారా
రాహుముఖ గ్రస్త విమతరాజ! ”మహాల
క్ష్మీహరి మందిర స్వామి”
ద్రోహర గండాంక! దానరుచిర శశాంకా!
-చి.భా. 3వ. 170 పం.
మహాలక్ష్మీ హరిమందిరం పేర్కోబడింది. అంటే ”శ్రీలక్ష్మీనరసింహాలయం”. ఆ ఆలయ స్వామికి ద్రోహం చేశారని వారిని గండ+అంక=చంపిన ఘనత (బిరుదుగా) వహించాడని అర్థం.
ముస్లిం సైన్యాలు క్రీ.శ. 1425లో ధర్మపురిలోని లక్ష్మీనరసింహస్వామి ఆలయాన్ని ధ్వంసం చేసి స్వామి యొక్క అపురూపమైన విగ్రహం పాడు చేయడం ‘స్వామి ద్రోహం’గా పేర్కోబడింది. ఈ విగ్రహం గోదావరిలో పారవేయగా, 2010లో నది ఎండిపోయిన తర్వాత దొరికింది. శిల్పం అద్భుతంగా అసిత చంద్రకాంత శిల పై చెక్కి ఉంది. షడ్భుజ నారసింహుడు. హిరణ్యకశిపుని పొట్ట చీల్చిన పేగులను రెండు చేతులతో పైకెత్తినపుడు అవి హారాలుగా శిల్పి మలిచాడు. ఈ 1000 సం|| ఈనాటి విగ్రహం తరువాతి విజయనగర రాజుల కాలపు ఆలయాల్లో కూడా శిల్పీకరించబడి మెరిసింది. హంపి విఠలాలయంలో, ఒంటిమిట్ట రామాలయంలో దీని ప్రతికృతులున్నాయి. ఈ ధర్మపురి లక్ష్మీనరసింహాలయాన్ని శిథిలంగా మార్చినాక ఒక 200 సం|| పిదప క్రీ.శ. 1693లో రుస్తుం దిల్‌ఖాన్‌ మసీదుగా (మధ్యకాలంలో మారినదానికి) నిర్వహణ విధానాన్ని నిర్ధేశిస్తూ ఒక మౌజమ్‌ (మసీదు నిర్వాహకుణ్ణి)ను నియమించి వంద భీగాల భూమిని ఏర్పాటు చేసి దానపత్రం రాయించినాడు.
”బాహాసి తీక్ష్ణ ధారా రాహుముఖగ్రస్త విమతరాజ! అని ఈ పద్యంలో తొలి భాగంలో చేసిన ప్రశంసలో (చేతికత్తి అంచుపదును అనే రాహువు కోరల్లో చిక్కిన శత్రు రాజులు కలవాడా!) అతని భుజబలం, ఖడ్గ చలనా నైపుణ్యం (విమతరాజులు= స్వమతంకాని తురుష్కులు) శత్రురాజులైన ముస్లిం పాలకులు, వారి విధ్వంస కాండ అన్నీ స్ఫుటం అవుతున్నాయి.
చిత్ర భారత కర్త ధర్మన కూడా ధర్మపురివాడే. అతని ధర్మపురి ప్రశంస కావ్యం నిండా కనబడుతుంది. పెద్దనను తొలి (కావ్య) పద్యంలోనే ధర్మపురి లక్ష్మీనరసింహుడు కాపాడాలని రాసినాడు.
శా.శ్రీలక్ష్మీకుచ పారిజాత కలికాశ్లిష్టోరు వక్షుండు దే
వాళీమౌళిమణి ప్రభారుచిర పాదాంభోజుడుద్యద్దయా
లీలన్‌ ధర్మపురీశ్వరుండు గుణశాలిన్‌ మాదనాంభోనిధి
ప్రాలేయ ద్యుతి పెద్దన ప్రభు సమగ్ర శ్రీయమంజేయుతన్‌
(చిత్ర భా.1)
ఈ గ్రంథంలోని ఇతర ఆశ్వాసాది పద్యాల్లో ధర్మపురి నరసింహస్వామి ఆశీస్సులను వాంఛించి వర్ణించినాడు.ఎనుములపల్లి పెద్దన పూర్వీకులు కూడా స్థానిక దైవాన్ని కొలిచినవారే. స్వామి వారి అనుగ్రహంతో పుట్టినవారేనని పేర్కోబడ్డారు. తాత సింగన నరసింహుని వరం చేత పుట్టినాడట. లక్కాయిలో ఆయి అనేది అమ్మ శబ్దం. ఇది మరాఠీ పదం. ధర్మపురిలో బ్రాహ్మణ స్త్రీలకు పేరు పక్కన ఉంటుంది. లక్షింబాయి. అమృతాబాయి, రుక్మాబాయి, రాధాబాయి వంటి పేర్లు నేటికీ ఉన్నాయి. స్త్రీలకు సింగమ్మ, సింగసాని వంటి పేర్లున్నాయి. స్వయంగా పెద్దన భార్య పేరు సింగసానే.పెద్దన వంశం వారు కందాళ వంశీకుడైన గురువును (కందాళప్పను) దీక్షాగురునిగా స్వీకరించారు. పెద్దన పెద్దనాన్న, తండ్రి అయిన నారయ, మాదయలు కందాళప్ప శిష్యులని చరిగొండ ధర్మన్న పేర్కొన్నాడు. ఈ కందాళ వంశీకులు నేటికీ లక్ష్మీనరసింహాలయంలో ఆస్థాన పురోహితులుగా కొనసాగుతున్నారు.
తాత నరసింగన్న కొరవిలో నరసింహాలయం కట్టించాడు. ఇది క్రీ.శ. 14వ శ. ఉత్తరార్ధంలో చివరి దశకంలో జరిగింది. ఈతని మనుమడుగా పెద్దన్న 1410 ప్రాంతాన పుట్టి ఉంటాడు. ధర్మపురి ఆలయ ధ్వంసం నాటికి 25 సం|| కుర్రవాడు. అనేక యుద్ధాలు చేసిన ఈ పరాక్రమశాలికి గల బిరుదులు చిత్ర భారతంలో పేర్కోబడ్డాయి. 50 స|| వయస్సులో బహుశ షితాబ్‌ ఖాన్‌కు మంత్రి అయినాడు. క్రీ. శ. 1475 ప్రాంతానికి ఓరుగంటి ప్రభువుకు మంత్రిగా, దండనాధునిగా ఉన్నాడు. ధర్మన్న చిత్ర భారతాన్ని ఇదే సమయంలో రాసినాడు. షితాబ్‌ఖాన్‌కి ఓరుగల్లును అద్భుత వైభవోపేత రాజధాని నగరంగా వర్ణించినాడు. ఈ కావ్యకాలంనాటికి పెద్దన వృద్ధుడైనాడు. ఆ విషయం ఎలా తెల్సిందంటే ఈ పెద్దన ‘తత్పూర్వరాజుల వద్ద పనిచేసి ప్రశంసలు పొందినాడట’. అని చిత్రభారతంలో (ఎ-1) పేర్కోబడ్డది. పెద్దన సైన్యాధిపతిగా శూరునిగా పేరుగాంచిన అనుభవంతో చిత్తాపఖాన్‌ వద్దకు చేరినాడు.
చిత్తాపఖానుడు హిందూరాజు. ఖాన్‌ శబ్దం బహమనీల సైన్యంలో ప్రదర్శించిన పరాక్రమానికి లభించిన బిరుదు. అతడు ఓరుగల్లులో స్వయంభూ దేవాలయం. అలాగే పాంచల రాయాలయం ‘కుజన తురుష్కులు’ పాడుచేసిన వాటిని పునరుద్ధరించినట్లు వరంగల్‌ శాసనంలో పేర్కోబ డ్డాడు. తురకల ఆలయ మత విధ్వంసాలను ఇష్టపడని వీరిద్దరు రాజు, సైన్యాధిపతులుగా ఓరుగంటినేలి, హిందూ ధర్మాన్ని ఆలయాలను పునరుద్ధరించారు. షితాబ్‌ఖాన్‌ పాకాల చెరువును బాగు చేసినట్లు శాసనంలో ఉంది.
పెద్దన మహారాజ వైభవంతో ఉన్నాడు. అతని వైభవం ఈ కావ్యంలో వర్ణించబడింది. ఈ వైభవం అంతా యుద్ధాల్లో విజేత కావడం వల్ల వచ్చింది. ఆ విషయం ”సంగ్రామోపార్జిత భూరి భూవర సమగ్ర ప్రాభవా!” అని చిత్ర భారతంలో కృతికర్త చరిగొండ ధర్మన ఎనుముల పల్లి పెద్దనామాత్యుని (కృతిభర్తను) ప్రశంసించడం ధృవపరు స్తోంది. ఈ ప్రాభవం అంతా సంగ్రామాల్లో (యుద్ధాల్లో)
ఉపార్జితం (సంపాదించినది)గా పేర్కొనడం బట్టి తెలుస్తుంది. పెద్దనామాత్యుని తమ్ముడు సింగన కూడా అన్నగారు, తాతగారివలెనే యోధుడై షితాబ్‌ఖాన్‌కు విజయాలు చేకూర్చి, ఛత్ర చామరాందోళికాది సత్కారాలు పొందినాడని ఈ కావ్యంలో రాసి ఉంది.
పంపమహాకవికి వేములవాడనేలిన చాళుక్య ప్రభువు ఇమ్మడి అరికేసరి చేత ధారా-దత్తం ఐన గోదావరి తీరస్థ ధర్మపురి గ్రామం నేటికి గొప్ప చారిత్రక సాంస్కృతిక కేంద్రం. పింగళి సూరన తన కళాపూర్ణోదయంలో నాలుగు వేదాలు నలుగురు బ్రాహ్మణ కుమారులుగా ఈ గ్రామంలో పుట్టినట్టు రాసినాడు. ఈ ఊరిలోనే పుట్టిన చతుర్వేదులు నరసింహ భట్టు విజయనగర సామ్రాజ్యంలో చక్రవర్తి సదాశివరాయలచే మంత్రి అళియ రామరాయల చేత పల్లకీ మోయించుకున్న వేద స్పర్ధా విజేత. ఇలాంటి పోతుగడ్డపై పుట్టిన బ్రాహ్మణుడు ఎనుములపల్లి పెద్దనామాత్యుడు యోధునిగా, ఖడ్గవీరునిగా, యుద్ధవిజేతగా, మహామంత్రిగా మనోహర కావ్యకృతిభర్తగా, పదిహేనవ శతాబ్దిలో మెరిసి శాశ్వతయశఃకాయుడైనాడు.
